Cách mạng và Đế chế
Nền Cộng hoà phát sinh từ Cách mạng Pháp có thể được chia làm bốn giai đoạn:
- Giai đoạn đầu từ ngày 14 – 7 – 1789 phá ngục Bastille tượng trưng cho uy quyền võ đoán tuyệt đối của nhà vua, cho đến 21 – 9 – 1792, khi vua Louis XVI bị truất phế và nền Cộng hoà được thành lập. Đây là giai đoạn đấu tranh chính trị căng thẳng, không thể có thay đổi gì về các thể chế khoa học – giáo dục.
- Giai đoạn thứ hai, Hội nghị Quốc ước (La Convention), từ 21 – 9 – 1792 cho đến 01 – 01 – 1795, là bước đi chập chững của nền Cộng Hoà, vừa phải học tập sinh hoạt chính trị dân chủ (tương đối), vừa phải đối đầu thắng lợi với những đe doạ chiến tranh từ các vương quốc láng giềng, đây cũng là thời gian Robespierre nổi lên nắm quyền, thực thi khủng bố qua Uỷ ban Cứu nước (comité de salut public) và Toà án Cách mạng, rồi cuối cùng bị triệt hạ. Cần nói rõ là trong Quốc ước không có các đảng phái chính trị với đường lối rõ nét, các phe nhóm quây tụ với nhau vì nhiều lý do: Một lãnh tụ có tài ăn nói, vì đồng hương… các phe nhóm này tranh giành ảnh hưởng của quyền lực vừa bên ngoài vừa bên trong Quốc ước.
- Giai đoạn thứ ba, Uỷ ban Chấp chính (Le Directoire), từ 01 – 01 – 1795 đến 10 – 11 – 1799. Ngay từ đầu thời gian này Napoléon Bonaparte đã là một đại tướng rất nổi tiếng, do đó thường được cử đi viễn chinh, nhất cử lưỡng tiện vì không còn ở Paris để chia sẻ quyền hành. Trong nước thì các âm mưu đảo chính và lật đổ giữa các phe phái nối tiếp nhau, cho tới khi chính Bonaparte làm đảo chính ngày 10 – 11 – 1799 (theo lịch cách mạng gọi là ngày 18 tháng Sương mù, 18 Brumaire).
- Giai đoạn thứ tư, Tổng tài (le Consulat), từ 10 – 11 – 1799 đến 02 – 12 – 1804 là giai đoạn Bonaparte làm Tổng tài thứ nhất, nắm toàn bộ quyền lực; hai người kia chỉ để làm cảnh. Đây thực hất là giai đoạn Bonaparte chuẩn bị để đăng quang làm Napoléon Đại đế, từ quân chủ lại trở về quân chủ, chấm dứt nền Cộng Hoà ngắn ngủi. Một vết nhơ lớn của tổng tài Bonaparte là đã lập lại chế độ nô lệ, ngày 06 – 07 – 1802.
Nhiều sử gia xếp giai đoạn tổng tài chung với giai đoạn đế chế, hợp với thực chất đơn. Napoléon trị vì hơn chín năm, trong thời gian 14 năm ông thực sự nắm quyền lực những cải tổ sâu rộng về cơ cấu luật pháp, hành chính, khoa học, giáo dục, được tiến hành mạnh mẽ. Napoléon tiếp tục chinh phục châu Âu, nhưng rồi thất trận trước cửa ngõ Mạc Tư Khoa, liên quân các nước châu Âu được thế tràn vào Pháp. Tháng ba 1814 Napoléon phải thoái vị rồi bị đầy ra đảo Elbe, người kế thừa của dòng họ Bourbon lên ngôi, hiệu là Louis XVIII. Gần một năm sau Napoléon thần tốc trở về cướp chính quyền (01 – 03 – 1815), nhưng chỉ giữ được 100 ngày trước khi thất trận ở Waterloo (18 – 06 – 1815). Ông bị đày ra đảo Sainte Hélène của nước Anh, rồi chết ở đấy.
Trong khoảng 25 năm Cộng Hoà và Đế chế, nước Pháp như trải qua một cuộc động đất lớn để thiết lập một trận tự xã hội mới, phải tìm tòi những thể chế mới thích hợp hơn cho quan hệ sản xuất mới và tình trạng tiến triển của Khoa học, Kỹ thuật, Công nghệ. Ngoại trừ việc đã triệt tiêu một thể chế dân chủ vừa le lói và rất không hoàn chỉnh, cùng với vết nhơ lớn đã nói ở trên, Napoléon Đại đế vẫn cụ thể hoá được một số tư tưởng của các nhà Khai Sáng. Rất tiếc là nếu Napoléon thoát được cái cạm bẫy mù quáng của quyền uy và danh vọng tuyệt đối, bỏ giấc mộng chinh phục, hoà hoãn với các nước khác, thì bớt được bao nhiêu xương máu đã đổ trên khắp châu Âu. Và có thể con người thiên tài tổ chức và trọng khoa học này đã đưa nước Pháp đến những đỉnh cao hơn, thay vì làm kiệt quệ nhân lực và tài lực